Botaniczny rodzaj winorośli (Vitis L.) obejmuje kilkadziesiąt gatunków, na tyle blisko ze sobą spokrewnionych, że dają się one między sobą dość łatwo krzyżować. Spośród nich ponad trzydzieści gatunków pochodzi z terenów północnej i środkowej Ameryki, a mniej więcej drugie tyle stanowią dzikie winorośle dalekowschodnie ze wschodnich Chin, południowej Syberii, Korei i wysp japońskich. Natomiast jedyną winoroślą wywodzącą się z naszej części świata jest winorośl właściwa (Vitis vinifera L.), nazywana też winoroślą winorodną, viniferą, lub – niezbyt ściśle – winoroślą europejską. Jest to jedna z najstarszych i najważniejszych roślin uprawnych w dziejach ludzkości. W ciągu tysięcy lat uprawy winorośl ta wykształciła niewiarygodną ilość odmian o bardzo różnych cechach użytkowych, których grona służą nie tylko do produkcji wina, ale także jako owoce deserowe i do wyrobu rodzynek. Nie jest to wprawdzie jedyny gatunek uprawiany we współczesnych winnicach, gdyż pewne znaczenie gospodarcze mają także selekcje dzikich winorośli amerykańskich i różnego rodzaju krzyżówki międzygatunkowe, ale “czysta” vinifera zajmuje grubo ponad 90 procent wszystkich plantacji winnej łozy na świecie i na niej opiera się praktycznie cała produkcja win wysokiej jakości. Paręset szczepów, które możemy znać z etykiet, to zaledwie wierzchołek góry lodowej. W kolekcjach ampelograficznych i zbiorach germplasmu utrzymywanych przez placówki badawcze w 45 krajach figuruje ponad 18 tysięcy kultywarów winorośli właściwej, występujących pod własną, odrębną nazwą. Jeśli odejmiemy od tego nie zweryfikowane synonimy, mutacje i klony uznane przez pomyłkę za odrębne szczepy – co kiedyś zdarzało się nagminnie – to i tak pozostanie nam jeszcze, najostrożniej licząc jakieś 5 tysięcy bezspornych odmian. Oczywiście nie wszystkie z nich są dziś uprawiane na większa skalę, większość zachowała się wyłącznie w kolekcjach, gdzie chroni się je przed zupełnym wyginięciem. Połapać się w takiej masie nie jest łatwo nawet wytrawnym specjalistom. Tym bardziej że klasyczna ampelografia – czyli nauka o klasyfikacji winorośli – wyróżnia poszczególne szczepy na podstawie cech zewnętrznych (np. kształt liścia, wielkość, forma i barwa owoców, itp.) które mogą się zmieniać pod wpływem warunków środowiskowych. Wynik takiej identyfikacji w dużej mierze zależy od wprawnego oka badacza i jego “ampelograficznej erudycji”, więc nie trudno tu o pomyłkę. I rzeczywiście – jeszcze ćwierć wieku temu zdarzały się wpadki z obsadzeniem całkiem sporych połaci winnic nie tą odmianą, którą zamierzano. Przed laty głośna była sprawa “odkrycia” w Chile paru tysięcy hektarów carmenére posadzonego tam jako merlot, a ostatnio okazało się że niemal wszystkie australijskie plantacje albariño, to w rzeczywistości znana z Jury francuskiej odmiana savagnin. Dziś przy badaniu odmian winorośli coraz powszechniej stosuje testy genetyczne (na podstawie tzw. markerów DNA), które umożliwiają nie tylko bezbłędne określenie ich tożsamości, ale też wskazują pokrewieństwo z innymi szczepami, co pozwala na przykład na ustalenie odmian rodzicielskich. Jeszcze kilkanaście lat temu były to dość kosztowne i przez to rzadko wykonywane badania, dziś są one stosowane wręcz rutynowo. Dotąd udało się już określić mapy genowe całkiem sporej liczby odmian i znaleźć pokrewieństwo pomiędzy niektórymi z nich, a dalsze badania na pewno pomogą w ustaleniu genealogii kolejnych szczepów. Jednak do całkowitego ułożenia tych genetycznych puzzli jest jeszcze bardzo daleko i dziś w przypadku większości odmian V. vinifera możemy jedynie domyślać się ich pochodzenia. Zagadką pozostaje m.in. geneza traminera, od którego z kolei wywodzi się – bezpośrednio lub pośrednio – większość najbardziej znanych szczepów europejskich. Niewykluczone, że jego przodkami były jakieś wymarłe już formy dzikiej winorośli. W rozwiązaniu wielu takich zagadek mogą nam być pomocne odkrycia archeologii i paleobotaniki, a warto też przyjrzeć się bliżej dzikim przodkom współczesnych szczepów. Uprawna forma winorośli właściwej Vitis vinifera ssp. vinifera (dawniej sativa) wywodzi się bezpośrednio od tak zwanej winorośli leśnej Vitis vinifera ssp. sylvestris, której naturalny zasięg obejmuje znaczną część Europy, zachodnią Azję i północną Afrykę. Porasta ona żyzne lasy łęgowe i podgórskie oraz nadrzeczne zarośla, pnąc się po drzewach do wysokości nawet 20–30 metrów. Rodzi drobne, zazwyczaj granatowe lub ciemnoczerwone (rzadziej jasne) owoce o dość cierpkim smaku, z których jednak można zrobić wino. Niegdyś była to roślina dość powszechna, lecz w końcu XIX wieku została mocno przetrzebiona przez filokserę i tym samym mogły wyginąć formy wyjściowe wielu współczesnych szczepów. Udomowienie dzikiej winorośli nastąpiło jeszcze w młodszej epoce kamienia, najprawdopodobniej w VII tysiącleciu p.n.e. na terenie dzisiejszej Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Na tym obszarze doszło też zapewne do powstania najstarszych form uprawnych, które od dzikiej V. sylvestris różniły się przede wszystkim sposobem rozmnażania. Wśród winorośli leśnej dominują zdecydowanie rośliny rozdzielnopłciowe (posiadające kwiaty męskie lub żeńskie), a krzewy obupłciowe (z hermafrodycznymi kwiatami) stanowią zwykle 2–3 procent danej populacji. Natomiast wśród winorośli uprawnych spotykamy niemal wyłącznie rośliny obupłciowe. Łatwo to wytłumaczyć – krzewy rozdzielnopłciowe nie zapewniają regularnego plonu, więc do uprawy wybierano tylko osobniki obupłciowe. Bardzo wcześnie też pojawiły się inne znamiona wyróżniające winorośle uprawne od dzikich, jak większe grona i jagody o mniejszej ilości pestek (1–2, w dzikich owocach zwykle 3–4), mocniejsze szypułki (co zapobiegało opadaniu dojrzałych gron), większe liście (a więc lepsze dojrzewanie owoców) czy też większa, niż u winorośli leśnej tolerancja na warunki siedliskowe.

Źródło:

1. https://telegram.dog/BioTrendyPL/136

2. https://tx.me/BioTrendyPL/136